Cümle Çeşitleri
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER:
Eylem cümlelerinde işin,oluşun,hareketin yapıldığını,yapılacağını/ad cümlelerinde varlığın,kavramın bulunduğunu belirtir.
1.Olumlu cümle
a) Biçimce ve anlamca olumlu cümle: b)Biçimce olumsuz,anlamca olumlu cümle:
Ayağım kayınca düştüm. Bu konuyu bilmiyor değilsin.(biliyorsun)
Dün izlediğim film kötüydü. Araba alacak parası yok değil.(var)
Bu yaz Antalya’ya gideceğiz. Evde hazır ayranımız yok değil.(var)
Hafta sonu tiyatroya gidelim. Kardeşime yaptıklarını bilmiyor değilim.(biliyorum)
Şu sokaktaki bizim evdir. Sözlerini anlamamış değilim.(anladım)
2.Olumsuz cümle:
Eylem cümlelerinde eylemin olumsuzluğuyla(-ma-me)/ad cümlelerinde değil,yok,ne..ne bağlacıyla oluşur.
a) Biçimce ve anlamca olumsuz cümle: b) Biçimce olumlu,anlamca olumsuz cümle:
Bu yıl tatile çıkmadık. Bizi bilmeyen ne bilsin.(bilemez)
Benim hiçbir sorunum yok. Babam ne annemi ne beni aradı.(aramadı)
Bu benim ödevim değil. Seninle uğraşmaya zamanım mı var?(yok)
O çocuk yoksul değildir. Yola çıkabilirsen çık.(çıkamazsın)
Seninle eve gelmeyeceğim. Böylesine gel de güven.(güvenme)
3.Soru cümlesi:
Çeşitli soru anlamlı ek ve kelimelerleoluşur.(-mı-mi-mu-mü,soru sıfatı,soru zarfı,soru zamiri)Soru öğesi bulunmadan da ses tonuyla soru anlamı katılabilir.
a) Gerçek soru cümleleri: b) Sözde soru cümleleri:
Şimdi nereye gideceksiniz? Nereden de haber aldılar hemen? (şaşma)
Sınava kaç kişi katılacak? Özverili çalışan insan sevilmez mi? (onaylatma)
Bu konuyu anladın mı? Size gelmeme izin verir misin? (rica)
Pazardan meyve aldınız mı? Bu sorumsuz mu senin arkadaşın? (küçümseme)
Bu yıl ürününün kalitesi nasıl? Hangimiz seyahat etmeyi sevmeyiz? ( bilineni vurgulama)
4.Ünlem cümlesi:
Taşkın duyguları,coşkuları,seslenişleri anlatan cümlelerdir.
Eyvah,şimdi ne yapacağım! (çaresizlik) Herkes dışarı! (seslenme,uyarı)
Of,beni canımdan bezdirdiniz!(bıkkınlık) Bana engel olamazsın!(kızgınlık)
Heyy,sana söylüyorum! (seslenme) Hava ne güzel!(sevinç)
5.Emir (buyruk) cümlesi:
Emir kipiyle çekimlenen eylemlerin oluşturduğu cümleler.
Akşama bize gelsinler. Bize çaya geliniz.
Bu kitabı oku. Benimle oyun oynamasın.
Çocuklar bahçeye çıksın. Ödevlerini hafta sonu yapsın.
6.İstek-dilek cümleleri:
Bize gidelim.
Tatilde çok kitap okuyalım.
Bugün arkadaşıma gideyim.
7.Gereklilik cümleleri:
Sınav için iyi hazırlanmalıyım.
Yüz temel eseri okumalıyız.
Bahçedeki çiçekleri sulamalısın.
Başvuru için resim gerek.
- Koşul (şart ) bildiren cümleler eksiltili veya koşullu yargı bildiren cümleler de vardır.
Dediklerimi bir tutarsan…
Çalışsan,başarırsın.
Yağmur yağarsa,dışarı çıkmam.
YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER:
- Eylem (fiil) cümlesi : Yüklemi çekimli eylem olan cümleler.
İnsanlara sevgi dolu gözlerle bakıyorum.
Çekişe çekişe pazarlık ediyorum.
Yolda makineler sık sık bozuluyor.
Mevsimin ilk kirazları imdadıma yetişip beni kurtarırdı.
Gecenin içinde bir başına uzanmış ovalar.
Sen de bir gün hatanı kabul edeceksin.
Bu konuyu sana anlatabilir miyim?
Yeni müdür hiç kimseye göz açtırmıyordu.
- Ad ( isim ) cümlesi: Yüklemi ek eylem alan ad ya da ad soylu sözcük ya da sözcük öbeklerinden oluşan cümledir.
Yaşlı adam,birkaç gündür hastaymış.
O yıllarda bütün malı mülkü bu evdi.
Onu en çok üzen eşinin ölümüydü.
Bu muydu dünden beri anlatmak istediğin?
Düşündüğü tek şey bir an önce gitmekti.
Kendinizi bu kadar üzmeniz yeterli.
O,çalışkan bir çocuktur.
Kalem kılıçtan keskindir.
Hayatta en gerçek yol gösterici bilimdir.
YÜKLEMİN YERİNE GÖRE (ÖĞE DİZİLİŞİNE GÖRE) CÜMLELER:
1.Kurallı ( düz ) cümle: Yüklem veya yüklem öbeğinin sonda bulunduğu cümlelerdir.
Sanat,altın bileziktir.
Size gelmiyorum.
Günümüz insanı geçmiştekinden daha umutlu değil.
Ayrılık günlerinde içimi bir hüzün kaplar.
Onun bizi destekleyeceğini sanmıyorum.
Uyandığımda hava henüz karanlıktı.
Ben de sizinle gelmeyi istemiyor değilim.
Çok sevdiği dostları şimdi yanında yoktu.
Benim bu soruya verdiğim yanıt doğru değil mi?
2. Devrik cümle : Söyleyişi güzelleştirmek,anlamı güçlendirmek için yüklemin sonda değil;ortasında ya da başta bulunduğu cümlelere denir.
Bir süre hayran hayran izledi bu geniş ovayı.
Bütün insanlar göç etmişti bu küçük kasabadan.
Bu olaydan sonra arayacak değilim onları.
Açtırma kutuyu,söyletme kötüyü.
Ne güzeldir şimdi Ege kıyıları.
Hiç de güzel değildi dün izlediğim film.
Gökyüzünde bulut da yok bugün.
Başka bir adı olduğunu sanıyorum ben.
Yardım ediyorum karşılığını düşünmeden.
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER:
1.Basit cümle: Yapısında tek yargı bildiren cümlelere denir.
Geldim.
Bu yaz bol bol dondurma yedim.
Her şeyden habersizce gülümseyiverdi çocıuk.
Kış kadar yüzünde acılar vardı.
Bu sakin yerde tek eksiğimiz olta takımıydı.
Çocukların yüzüne baktım.
2.Birleşik cümle: Yapısında birden çok yargı bulunan cümlelere denir.
Denizi görünce herkesi bir heyecan sardı.
Kasaya kilitleseydin paralar çalınmazdı.
Diğer mağazada gördüğümüz daha kaliteliydi.
Gecikme ki misafirlere ayıp olmasın.
Birleşik cümlenin iki bölümü vardır:
Temel cümle:Çekimli bir eylem yada ek eylem almış ad soylu sözcük ve sözcük öbeklerinden oluşan birleşik cümle bölümüne temel cümle(temel yargı) denir.
Dağın tepesine tırmanmak,dağcıları iyice yormuştu.
Burada bulunan her şey eski püsküydü.
Annemi görecektim evde yolumu gözleyen.
Başa gelen,çekilir.
Yan cümle: Temel cümleyi değişik yönlerden tamamlayan ve yargı bildiren cümleye denir.
Bal tutan parmağını yalar.
Buraya geldi mi hemen seni sorar.
Tiyatroya gitmeyi çok seviyorum.
Adam olacak çocuk kendini gösterir.
Ne ekersen onu biçersin.
Y.C. T.C.
Okuldan eve dönünce babamı çok üzgün buldum.
Y.C. T.C.
Final maçını izleyebilmek için sabahın erken saatlerinde kuyruğa girmeye karar verdim.
Y.C. Y.C. T.C.
Sabahları erkenden kalkardı kardeşine kahvaltı hazırlamak, evi toparlamak için.
T.C. Y.C. Y.C.
a.Girişik birleşik cümle: Bir temel cümle ile yan cümlelerden oluşan birleşik cümleye denir.Yan cümleler eylemsilerden oluşur.
Çok okumak gözleri bozarmış.( yan cümle temel cümlenin öznesi)
Y.C. T.C.
Gideceğini keşke daha önce bildirseydin.(Yan cümle temel cümlenin nesnesi.)
Y.C. T.C.
Buraya kadar gelebildiğinize şaşırdım.( Yan cümle temel cümlenin dolaylı tümleci.)
Y.C. T.C.
Gün doğduğunda yola çıkmış olacağız.( Yan cümle temel cümlenin zarf tümleci.)
Y.C. T.C.
Çocuklardan kaçan kedi ağaca tırmanarak kurtuldu.(Birinci yan cümle öznenin niteleyicisi,ikinci yan cümle temel cümlenin zarf tümlecidir.)
b.İç içe birleşik( kaynaşık ) cümle:Bir temel cümlenin içinde yer alan,o temel cümlenin öğesi durumunda bulunan,iç cümle özelliğindeki yan cümleden oluşan birleşik cümlelere denir. (doğrudan anlatımlı cümle) Ara cümleyle karıştırılmamalıdır.Ara söz temel cümlenin öğesi olmaz.İç cümle temel cümlenin öğesi olur.
Adam, ben kimseye hesap vermem,demiş.
. iç cümle(yan cümle)
“Parasız dert dinlenmez.”diyor.
iç cümle (b.siz nesne)
Ahmet ,arkadaşı parayı ödedi,sanıyordu.
İç cümle
Çırağa,bize çay getir,dedim.
İç cümle
Sana,öndeki arabayı sollama,dedim.
İç cümle
c. Koşullu(şartlı)birleşik cümle: Yan cümlecikleri koşul kipi eki ile(-sa –se)ya da ekeylemin koşul u ile yapılmış cümlelerdir.Yan cümle temel cümlenin koşulu olur.
Siz yardım etmeseydiniz bu işi bitiremezdik. ( yardım etmeseydiniz –koşulu)
Y.C. T.C
Düzenli çalışırsan bu sınavı kazanırsın. ( çalışırsan –koşulu)
Y.C. T.C.
Beni sorarsanız her zaman ordayım. (sorarsanız-koşulu)
Y.C. T.C.
d. Ki’li birleşik cümle (ilgi cümlesi):Birbiriyle ilgili iki yargının”ki”bağlacıyla bağlandığı birleşik cümlelere denir.Bu tür birleşik cümlede genellikle ki bağlacından sonra gelen yargı yan cümledir.
Anladım ki siz bu işi başaracaksınız.
T.C. Y.C.
Şunu bil ki arkadaşların seni çok seviyor.
T.C. Y.C.
e.Edatlı(ilgeçli)birleşik cümle: Yan cümleleri edatlarla,edat öbekleriyle kurulan cümlelerdir.Bu tür birleşik cümlelerde yan cümle ,temel cümleyi değişik yönlerden tamamlar.
Çocuklar kardeş oldu mu kurtla kuzu barışır.
Y.C. T.C.
Beni tanıyormuş gibi yüzüme bakıyordu.
Y.C. T.C.
Uğruna ölecek kadar seviyorum.
Y.C. TC.
3.Sıralı cümle: Bir anlatım içinde anlam ilgileri nedeniyle birbirine ( , ) ya da ( ; ) ile bağlanan birden çok temel yargıdan oluşan cümlelere denir.
Özellikleri:
En az iki temel cümleden oluşur.
En az iki yüklem bulunur.
Her cümle ayrı bir bütün alınarak öğelerine bölünür.
Cümleler ( ; ) ve ( , ) ile sıralanır.
Uçak piste indi;yolcular birer birer kapıya yöneldi.
Ödünç, güle güle gider;ağlaya ağlaya gelir.
Ansızın gök gürledi,hava karardı,yağmur başladı.
Bağımlı sıralı cümleler: Anlam bakımından birbirini tamamlayan,öğelerinden en az biri ortak olan(özne,nesne,tümleç,yüklem)ortak olan sıralı cümlelerdir.
Sokaktaki çocuklar koştu,arabanın önünü kestiler. (Öznesi ortak sıralı xümle)
Ev sahibinin bir evi,kiracının bin evi var. ( yüklem ortak)
Parayı ben kazanıyorum,çocuklar harcıyor.( nesnesi ortak)
Burada akşamlar erken başlar,insanlar erken yatar.( dolaylı tümleci ortak)
Bağımsız sıralı cümleler:Anlam bakımından ilgileri olan;ancak ortak öğeleri bulunmayan cümlelere denir.
Ben onlara bir şeyler anlatıyorum ; onlar beni dinlemiyor.
Ö. D.T. N. Y. Ö. N. Y.
Bahar geldi,havalar ısındı,insanlar dışarıya çıktı.
Bağlı cümle:Tek başına yargı taşıyan ,anlamca ilgili birden çok cümlenin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelere denir.
Evi gezdik;ama pek beğenmedik.
Evin en küçüğüydüm ve sedirin önünde yere serilmiş yatakta yatardım.
Bugün gelemem çünkü;ödevim var.
Karma cümle:Birkaç cümle türünün birlikte yer aldığı sıralı cümlelere denir.
Öğrencilere kitap okuyun denir ; ama kitap okuyun diyenlerin kendileri kitap okumuyor.
İç içe birleşik cümle girişik cümle
İki cümlenin ama bağlacıyla bağlanmış
Bu okulun öğrencileri son derece tembeldirler,haylazdırlar ama ,bir o kadar da sevimlidirler.
Sıralı cümle bağlı cümle
Eksiltili cümle: Genellikle yüklemi,bazen de başka öğeleri kullanılmadığı halde yargı bildiren cümlelere denir.Eksiltili cümleler,etkili,canlı,özlü anlatım kullanılmada sağlanır.
Masanın üzerinde bir gazete ve birkaç kitap…( vardı…duruyordu…) (basit yapılı ,eksiltili cümle)
Dışarıda müthiş bir soğuk (var),belli ki kar yağacak.(sıralı,eksiltili bir cümle)
Bakarsan bağ (olur),bakmazsan dağ.(olur) (sıralı,eksiltili cümle)
-Özgür topu kimden aldı?
-Barış’tan ( eksiltili cümle)
Ara söz-Ara cümle: Basit ya da birleşik cümlelerde bir öğeyi ya da genel olarak yargıyı biraz daha açıklamak,güçlendirmek için araya giren sözlere,cümlelere denir.ara sözler,ara cümleler ya iki virgül ya da iki kısa çizgi arasına alınarak belirtilir.
Orhan,dün tanıştığımız çocuk,bugün seni sordu.
Ben de,herkes gibi,önsezime güveniyorum.
Bütün dostları,zaten fazla dostu da yoktur ya,onu terk ettiler.
ÇALIŞMA KAĞIDI: Aşağıdaki cümle türlerini yazınız.
Ör:
Sen gidince hüzün kaplar mı annenin yüreğini?
Anlamına göre: olumlu soru cümlesi
Yüklemin yerine göre: devrik cümle
Yüklemin türüne göre:eylem cümlesi
Yapısına göre:girişik birleşik cümle
1.Burayı ailece beğendik ve satın almadık mı?(…………………………………………………………………………….)
2.Bir ağaçta gül de biter diken de…(……………………………………………………………………………………………..)
3.Çocuğun bütün ailesi,yakın arkadaşları,akrabaları hazır bulundu törende.(………………………………………..
……………………………………………………………..)
4.Bekliyor ki herkes kendinden özür dilesin.(………………………………………………………………………………..)
5.Bütün yakın arkadaşlarım-Ayşe,Zeynep,Canan-doğum günüme geldiler.(……………………………..
………………………………………………………………)
6.İnsan hiç evini bırakıp ,gider mi?(……………………………………………………………………………………………….)
7.Şu kapıdan bir kez çıkarsa bir daha dönemez.(……………………………………………………………………………..)
8.Seni görmek istemediği için buraya uğramamış.(………………………………………………………………………….)
9.Oymuş zavallı şairin görüp göreceği.(………………………………………………………………………………………….)
10.İstediğin her şeyi alacağım ama;sözümü dinleyeceksin.(……………………………………………………………..)
11.A,ne kadar güzel bir manzara!(…………………………………………………………………………………………….)
12.Bu söylediğin ,sana güvenmiyorum,demektir.(………………………………………………………………………)
13.Hoşuma gitmedi değil bu söz.(…………………………………………………………………………………………….)
14.İçeri girince ,sessizlik çökerdi her yere.(……………………………………………………………………………..)
15.Şemsiyeler açılıyor,yakalar kalkıyor,adımlar sıklaşıyordu.(………………………………………………………….)
16.Kalem kılıçtan keskindir.(……………………………………………………………………………………………………….)
17.Bir de arkama baktım ki, bir arpa boyu yol almamışım.(……………………………………………………………..)
18.Bu iş yarın bitsin.(………………………………………………………………………………………………………………….)
19.Ölmeden bir kez daha görebilsem!(………………………………………………………………………………..)
20.Yanında ne kalem ne defter var.(……………………………………………………………………………………)
21.Yarın bize gelecekmiş.(…………………………………………………………………………………..)
– Ahmet mi? (……………………………………………………………………………….)
22.Böyle acıklı sözlerle ağlatma beni.(…………………………………………………………………………………………..)
23.Antrenör sporcuları terleyinceye kadar koşturdu.(……………………………………………………………………….)
24.Ben şarkı dinlemek istemiyorum.(………………………………………………………………………………………….)
25.Arkadaşlarına,beni aramayın,demiş.(……………………………………………………………………………………..)
Yararlanılan kaynaklar:
Zafer yayınları (Sabahattin BUDAK)
Sistem Dershaneleri –Türkçe
Tudem Yay. -Türkçe
Hazırlayan: Sevda SALLAYICI
Benzer Sayfalar:
-
Cümle Türleri ile İlgili Alıştırmalar (Seval KAYA SÖNMEZ)
Yorumlar
Henüz yorum yapılmamış.